Limburgse Rechtsgeschiedenis

Spaans Gelre 1580-1702

spaans gelre2Territorium

Het oorspronkelijk uit vier kwartieren bestaande hertogdom Gelre, dat in 1543 door Karel V bij de Nederlanden werd gevoegd (Tractaat van Venlo), viel tijdens de Tachtigjarige Oorlog uiteen in een Noord-Nederlands gedeelte, bestaande uit de kwartieren van Nijmegen, Veluwe en Zutphen,en een Zuid-Nederlands gedeelte, het Overkwartier van Roermond, dat tezamen met enkele geannexeerde heerlijkheden – zoals Weert, Wessem en Nederweert – als hertogdom Gelre deel uitmaakte van de Zuidelijke Nederlanden onder Spaans bestuur.

In de tweede helft van de zeventiende eeuw werd het territorium van Spaans Gelre uitgebreid met enkele zogeheten “vrije heerlijkheden”, die hoewel oorspronkelijk niet behorend tot het Overkwartier, geleidelijk werden “gemediatiseerd”, d.w.z. onder het bestuur van het Hof van Gelre te Roermond gesteld. Deze inlijving was een  proces met wisselende uitkomsten. Zo werd het grootste deel van de heerlijkheid Dalenbroek, met uitzondering van het naamgevende kasteel, permanent deel van Spaans Gelre, terwijl heerlijkheden zoals Hamb, Hörstgen-Frohnenbruch en Kessenich, alsmede het vorstendom Thorn slechts tijdelijk in de Gelders-Overkwartierlijke invloedssfeer werden getrokken. Na het overlijden van Karel II in 1700, werd Spaans Gelre betrokken bij de Spaanse Successie Oorlog (1702-1713). In deze periode werd het Overkwartier door de Republiek der Verenigde Nederlanden en door Pruisen bezet. Bij de Vrede van Utrecht werd Pruisisch Opper-Gelder afgesplitst. Het Barrièretractaat van Antwerpen (1715) bracht een verdere verdeling tussen de Republiek en de Zuidelijke Nederlanden: Staats opper-Gelre en Oostenrijks Opper-Gelre, terwijl een klein gedeelte van het Overkwartier onder Guliks bestuur geraakte.

Bestuur

De bestuursvorm van Spaans Gelre is rechtstreeks ontleend aan die van het ongedeelde hertogdom uit de periode 1543-1580. D.w.z. dat men in Spaans Gelre na 1580 dezelfde bestuurlijke en rechterlijke colleges vindt als voordien in het ongedeelde hertogdom en dat deze colleges in beginsel dezelfde bevoegdheden hadden als hun voorgangers.

Spaans Gelre werd bestuurd volgens het principe van de dualistische standenstaat. Dit wil zeggen, dat de bevoegdheden van de landsheer werden beperkt door de rechten van de landstanden, zoals gespecificeerd in het Tractaat van Venlo, dat kan worden beschouwd als de basis van de Gelderse constitutie. De bevoegdheden van de landsheer werden uitgeoefend door de stadhouder van Gelre en Zutphen en de Soevereine Raad of Hof van Gelre, die sedert 1580 te Roermond gevestigd was. Zijn financiële belangen werden behartigd door de Gelderse Rekenkamer te Roermond. De rechten van de landstanden werden uitgeoefend door de Staten van het Overkwartier.

Rechtspraak

De Soevereine Raad te Roermond fungeerde tevens als hoogste rechter in Spaans Gelre. In eerste aanleg was het hof o.a. bevoegd in alle zaken, waarin partijen zich vrijwillig aan zijn rechtsmacht onderwierpen; daarnaast was het hof bevoegd ten aanzien van zaken betreffende de hofhorige, keurmedige en ‘eigen’ goederen van de landsheer; tevens fungeerde het als leenhof ten aanzien van de landsheerlijke lenen. In tweede aanleg was het hof bevoegd ter zake van de herziening van de vonnissen, gewezen door de schepenbanken uit het Overkwartier. Bovendien kon men hier appel aantekenen tegen vonnissen van de schepenbanken uit de Vrije Heerlijkheden. Van vonnissen van het hof stond geen appel of revisie open op eenige hogere rechtbank. Herziening van vonnissen van het hof was enkel mogelijk door het instellen van ‘grote revisie’. Over de wijze van procederen bij de Soevereine Raad, zie: A.M.J.A. Berkvens, Procesgids Soevereine Raad te Roermond, Justiz-Collegium te Geldern en Staats Hof van Gelre te Venlo, Hilversum 2011(Uitgeverij Verloren).

Wetgeving

Voor de wetgeving uit de periode 1665-1702 zie de digitale plakkatenlijst.

Literatuur

  • A.M.J.A. Berkvens, Gebiedsuitbreiding van de Zuidelijke Nederlanden à titre de Gueldre (1570-1702), in: Gelre-Geldern-Gelderland. geschichte und Kultur des herzogtums Geldern, Geldern 2001, S. 81-86
  • A.M.J.A. Berkvens, Procesgids Soevereine Raad te Roermond, Justiz-Collegium te Geldern en Staats Hof van Gelre te Venlo, Hilversum 2011(Uitgeverij Verloren).